Pierwotne i wtórne niedobory odporności

Pierwsze z wymienionych są uwarunkowane genetycznie, natomiast drugie są spowodowane innymi schorzeniami bądź czynnikami zewnętrznymi. Wyjaśniamy, jak przebiegają diagnostyka niedoborów odporności oraz ich leczenie.

Niedobory odporności – definicja i rodzaje

Niedobory odporności to grupa zaburzeń układu immunologicznego charakteryzująca się obniżoną zdolnością organizmu do obrony przed drobnoustrojami chorobotwórczymi (a w skrajnych przypadkach całkowitym jej brakiem). Choroby te objawiają się przede wszystkim występowaniem nawracających zakażeń, a także nowotworzeniem, zaburzeniami autoimmunologicznymi czy alergicznymi.

Niedobory odporności można podzielić na dwie grupy:

• Pierwotne niedobory odporności (PID, primary immunodeficiency) – są to zaburzenia układu odpornościowego uwarunkowane genetycznie, ich przyczynami są defekty i mutacje w DNA. Szacuje się, że występują one u 1/2000 do 1/3000 żywo urodzonych dzieci. Ich przebieg kliniczny może być zróżnicowany – od ciężkich, złożonych niedoborów, które nieleczone mogą prowadzić do śmierci w okresie niemowlęcym do stosunkowo łagodnie przebiegających schorzeń, których rozpoznanie zwykle następuje w wieku dorosłym. Najczęstszym pierwotnym niedoborem odporności jest selektywny niedobór IgA (u zdecydowanej większości osób nie występują objawy chorobowe).
• Wtórne niedobory odporności (SID, secondary immunodeficiencies) – to zaburzenia w funkcjonowaniu układu immunologicznego rozwijające się w wyniku działania bodźców zewnętrznych lub towarzyszące niektórym chorobom. Cechuje je charakter przemijający – mogą ustąpić po wyeliminowaniu ich przyczyny. SID dotyczą zarówno odpowiedzi swoistej (humoralnej i komórkowej), jak i nieswoistej. Czynniki mogące powodować wtórne niedobory odporności to m.in.:

- choroby nowotworowe,

- infekcje wirusowe (np. zakażenie wirusem ludzkiego niedoboru odporności – HIV czy wirusem cytomegalii – CMV),

- immunoterapia,

- przyjmowanie niektórych leków, np. immunosupresyjnych czy psychotropowych,

- choroby metaboliczne (m.in. cukrzyca),

- niedożywienie,

- inne: rozległe oparzenia, toksyny, stres, ciąża.

Istotne, że wtórne niedobory odporności (spowodowane np. zakażeniem wirusem HIV czy nowotworem) wykluczają możliwość bycia dawcą szpiku. Podobnie choroby autoimmunologiczne niepoddające się leczeniu, astma oraz alergia – wyjątkiem są sytuacje, kiedy te schorzenia są dobrze kontrolowane, w dalszym ciągu jednak oddanie szpiku jest możliwe wyłącznie po konsultacji z lekarzem.

Objawy niedoboru odporności

Obraz kliniczny pierwotnych oraz wtórych niedoborów odporności jest podobny, choć objawy mogą się oczywiście różnić w zależności od przyczyny oraz indywidualnego przebiegu choroby. Najczęściej występują nawracające, trudne w leczeniu zakażenia obejmujące drogi oddechowe, skórę, stawy i tkankę łączną czy układ pokarmowy.

Symptomy ostrzegawcze, mogące świadczyć o niedoborach immunologicznych u dzieci, to przede wszystkim:

• 4 lub więcej infekcji rocznie wymagających antybiotykoterapii,
• 2 lub więcej infekcji o ciężkim przebiegu (np. zapalenia płuc, zapalenia mózgu, posocznica),
• antybiotykoterapia trwająca ponad 2 miesiące i nieprzynosząca poprawy stanu zdrowia,
• przewlekła, trwająca ponad rok, grzybica jamy ustnej i skóry,
• nawracające głębokie ropnie skórne lub narządowe,
• zahamowanie rozwoju dziecka.

U dorosłych czujność powinny wzbudzić nawracające, niepoddające się leczeniu:

• zakażenia górnych i dolnych dróg oddechowych,
• zapalenia zatok przynosowych,
• zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, w przebiegu których pojawiają się biegunki.

Diagnostyka niedoborów odporności

W przypadku występowania objawów, które mogą sugerować niedobory odporności, zazwyczaj diagnostykę rozpoczyna się od wykonania morfologii krwi obwodowej wraz z rozmazem mikroskopowym. Przeważnie w badaniu stwierdza się nieprawidłowości dotyczące leukocytów, np. nadmiar lub niedobór limfocytów czy też zbyt niski poziom neutrofili.

Dalsze badania zleca już zazwyczaj lekarz specjalista – najczęściej immunolog bądź hematolog. Przeprowadza się wówczas m.in. ocenę stężenia immunoglobulin i składowych C3/C4 dopełniacza oraz test w kierunku HIV. Do postawienia ostatecznego rozpoznania mogą być potrzebne kolejne testy, chociażby ukierunkowane badania mikrobiologiczne, czasami konieczna jest także biopsja szpiku.

Leczenie niedoborów odporności

Pierwotne niedobory odporności mogą dotknąć osoby w każdym wieku, rozpoznaje się je nie tylko u dzieci, ale też u młodzieży i osób dorosłych. Leczenie jest uzależnione od rodzaju zaburzenia. W przypadku niedoboru immunoglobulin można je podawać choremu dożylnie lub podskórnie (immunoglobuliny są produkowane z ludzkiego osocza i innych składników, składają się głównie z IgG). Często konieczne jest włączenie antybiotyków oraz preparatów przeciwgrzybiczych i przeciwwirusowych. W leczeniu ciężkiego złożonego niedoboru odporności (ang. severe combined immunodeficiency, SCID) najlepsze rezultaty przynosi allogeniczne przeszczepienie szpiku.

Terapia wtórnych niedoborów odporności zazwyczaj polega na leczeniu przyczynowym. Z reguły wyleczenie choroby wywołującej SID niweluje niedobór odporności, jednak nie zawsze jest to możliwe, tak się dzieje np. w przypadku pacjentów po transplantacjach narządów. Wówczas podstawowym zaleceniem lekarskim jest unikanie źródeł potencjalnych zakażeń czy wykonywanie szczepień ochronnych. W leczeniu objawowym stosuje się natomiast takie preparaty, jak w przypadku PID (antybiotyki, leki przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe oraz preparaty immunoglobulin).

Bibliografia:

1. A. P. Huissoon, M. T. Krishna, Czy pacjent cierpi na niedobór odporności?, „Medycyna po Dyplomie” 2012, nr 4.

2. P. J. Kotyla, Pierwotne niedobory odporności — wstęp do chorób autoimmunizacyjnych, „Rheumatology Forum” 2015, t. 1, nr 1.

3. A. Marciniak, M. Dylewska, B. Falkiewicz, T. Kiełczewski, Wtórne niedobory odporności, https://www.pexps.pl/files/upload/files/WNO_Raport_2021.pdf, [dostęp:] 03.10.2022.

4. Niedobory odporności, „su.krakow.pl” [online], https://www.su.krakow.pl/jednostki/choroby-rzadkie/niedobory-odpornosci, [dostęp:] 03.10.2022.

5. A. Karkosz, Niedobory odporności, „mp.pl” [online], https://www.mp.pl/pacjent/hematologia/choroby/273884,niedobory-odpornosci, [dostęp:] 03.10.2022.

Dowiedz się więcej o procesie rejestracji i wymaganiach wobec Dawców szpiku. Sprawdź, czy możesz zostać Dawcą i podarować komuś drugą szansę na życie!